تحلیل گفتمان شخصیتها در حکایتهای مثنوی معنوی

گفتمان از بطن گفت وگو و شرایط حاکم برآن بیرون می آید. مثنوی معنوی به عنوان اثری داستانی از عنصر گفتمان برخوردار است که چگونگی شکل-گیری آن قابل بررسی است. گستردگی جامعـه ی مثنوی به وسعت دنیا از آغاز تا عصر شاعر است که در این اجتماع وسیع علاوه برحق، اشخاص بسیـاری اعم از پیامبران از آدم تا خاتم، خلفا، حاکمان، عارفان، عالمان و ... حضور دارند و هریک گفتمانی منحصربه خود دارند . این پژوهش گفتمان شخصیت ها را در حکایت های مثنوی به تأثیر از جایگاه گوینده، مخاطب و موضوع گفت وگو تحلیل و بررسی کرده است؛ چنان که ابتدا با غربال کردن شخصیت ها، شخصیت های گفتمان مدار مشخص شده و به تأثیر از جایگاه خویش به تیپ های گوناگون دسته بندی شده اند. پس از تیپ بندی شخصیت ها، گفتمـان آن هـا بر اساس بیت های مربوطه تحلیل شده است. اگرچه تفکیک این سه عامل دخیل و موثر در گفتمان (جایگاه گوینده، مخاطب و موضوع گفت وگو) ناممکن می نماید، اما تسهیل در تحلیل ملاک تفکیک آن ها در این پژوهش است. پس از تحلیل گفتمان هرتیپ ، دقت مولوی در رعایت گفتمان آن ها آشکار شد؛ چنان که به تأثیر از جایگاه گوینده، گفتمان حاکمان با گفتمان زیردستان یا گفتمان عارفان با عوام متفاوت است؛ جایگاه مخاطب نیز بر گفتمان شخصیت ها موثر است و گفتمان های صمیمانه و خصمانه زاده ی این تأثیرند. موضوع گفت وگو اعم از تنبیه، تشویق، تحریک، گلایه/آزمون و ... نیز در شکل گیری گفتمـان موثر است. مولوی شخصیت های حکایت ها را از جامعـه ی اطراف گرفتـه است و به خوبی می داند که هر تیپی از چه گفتمانی بهره می گیرند . البته گاهی به تسامح مولوی نیز برمی خوریم که در دریای عظیم شخصیت-ها و گفتمـانشان سهو ناچیزی رخ نموده است؛ امّا بطور کلی انتخاب گفتمـان شخصیت ها در حکایت های مثنوی، به درستی و در نهایت دقت انجام گرفته است.